REGIO – Dit jaar is het tachtig jaar geleden dat Nederland bevrijd werd, maar langs de wandelpaden op de Noord-Veluwe zijn de sporen van het verleden tastbaarder dan ooit. Langs het Westerborkpad en in Apeldoorn zijn zeven nieuwe herinneringsobjecten geplaatst die aangrijpende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog tot leven brengen. Deze herinneringsobjecten vertellen de indringende verhalen van de geschiedenis van de voormalige Joodse inwoners. Zes van deze verhalen liggen aan het Westerbork Wandelpad. De verhalen worden in beeld en geluid verteld in de herinneringsobjecten die onlangs zijn geplaatst.
Wandeletappe Putten – Ermelo
Als ik de trein uitstap op station Putten is het vogelconcert het eerste wat me opvalt. Al snel word ik het dorp uitgeleid en wandel ik door de weilanden. Overal zie ik slootjes waarvan ik hoop er ijsvogeltjes in te zien. Helaas zijn die vandaag niet zichtbaar, maar wat is het genieten om op deze mooie lentedag door de natuur te wandelen. Wandelen betekent voor ieder mens iets anders. Voor de één is het een bijna verplichte vorm van bewegen, voor de ander een meditatieve ervaring. Al wandelend kun je je gedachten de vrije loop laten en dan ontkom ik er niet aan om te denken aan de reden voor deze wandeling. Ik leg één van de 31 etappes af van het Westerborkpad. Het Westerborkpad is een Lange Afstand Wandelpad van 340 kilometer, wat loopt van Amsterdam naar Westerbork in Drenthe.
De initiatiefnemer van dit wandelpad is Jan Dokter. Hij wandelde ter nagedachtenis aan zijn familieleden van de Hollandse Schouwburg in Amsterdam naar kamp Westerbork in Hooghalen. In tegenstelling tot de overige wandelpaden in Nederland, is dit pad slechts in één richting gemarkeerd, symbolisch voor de weg die de Joden die gedeporteerd werden, aflegden. Ook liggen grote delen van dit pad evenwijdig aan het spoortraject naar Westerbork, eveneens verwijzend naar de reis die de mensen onder erbarmelijke omstandigheden moesten maken. Op deze mooie lentedag moet ik denken aan de mensen die in veewagens werden gedeporteerd. Zouden zij zich afgevraagd hebben of ze ooit nog een lente zouden meemaken? De trein denderde voort van Amsterdam over de Veluwe naar de plek vanwaar ze naar de concentratiekampen werden vervoerd en waarvan maar een handjevol mensen terugkeerden. Ik ben ondertussen aangekomen bij het eerste herinneringsobject. Midden in de weilanden bij Putten staat het herinneringsobject wat het verhaal vertelt van de familie Meijer-Cohen. Deze Duitse familie vluchtte in 1934 voor Hitler naar Den Haag. In 1940 moet het gezin op bevel van de Duitse bezetters opnieuw vertrekken. Na enige omzwervingen komen Arthur en Helene terecht in Pension Vale Ouwe aan de Harderwijkerstraat 85 in Putten. Terwijl Arthur in het ziekenhuis ligt, zorgt NSB-burgemeester Klinkenberg, een fanatieke Jodenjager, ervoor dat Helene op 18 november 1942 naar het doorgangskamp Westerbork wordt overgebracht. Arthur blijft geen andere keus dan zich een kleine maand later bij haar te voegen.
Op 2 februari 1943 wordt het echtpaar gedeporteerd naar het concentratiekamp Auschwitz, waar ze drie dagen later worden vermoord. Hun zoon Ernst komt om in vernietigingskamp Sobibor. De twee andere zoons van Arthur en Helene, Hans en Bert duiken onder en overleven de oorlog. De foto van Arthur en Helene is één van de weinige herinneringen aan het leven dat ze hebben geleid. Door aan het wiel te draaien is het verhaal van de kleinzoons Paul en Folke te beluisteren. Terwijl ik dit sta te lezen, is de stilte om me heen bijna tastbaar. Het lijkt of zelfs de vogels even ophouden met fluiten. Het gebrom van een trekker in de verte brengt me weer terug in de werkelijkheid. Ik vervolg de route die langs velden en door de bossen naar Ermelo voert. Op de Watervalweg in Ermelo is onlangs de laatste van de zeven herinneringsobjecten geplaats. En daar kom ik weer de naam van de fanatieke burgemeester Klinkenberg tegen. Hij was verantwoordelijk voor de deportatie van de familie Staal die zich met drie kinderen en oma verstopten in een vakantiewoning aan de Watervalweg. Alleen de vijftienjarige Abraham die liefkozend Aby werd genoemd, weet te ontsnappen. De overige familieleden werden weggevoerd naar Kamp Westerbork en vermoord in concentratiekamp Sobibor. Als ik aan het wiel draai hoor ik de stem van Aby die het verhaal vertelt van zijn ontsnapping.
In totaal zijn er verspreid over de Veluwe zeven van dit soort herinneringsobjecten geplaatst. Ze zijn te vinden op de volgende locaties:
Apeldoorn: bij station Apeldoorn Osseveld (Ravelijn)
Ermelo: op parkeerplaats Watervalweg/Zuiderveldweg
Harderwijk: bij oversteek Vitringasingel/Smeepoortstraat (onder boom)
Nijkerk: bij museum Nijkerk (Venestraat)
Nunspeet: voor de Ned. Hervormde kerk, Dorpsstraat
Elburg: voor kiosk, Beekstraat
Putten: Vanenburgerallee/Engersteeg
Langs het wandelpad, maar ook daarbuiten zijn tal van monumenten, Stolpersteinen, musea en andere herinneringen te vinden die verwijzen naar de gebeurtenissen op de Veluwe in de Tweede Wereldoorlog. Zo is in Vierhouten ‘Het Verscholen Dorp’ nagebouwd. Aan de Pas-opweg werden vanaf 1943 aan meer dan 100 onderduikers onderdak geboden onder leiding van tante Cor en Opa Bakker die er onder meer voor zorgden dat de onderduikers te eten kregen. Het onderdak bestond uit niet meer dan een diepe kuil, een soort plaggenhut, bedekt met takken en bladeren. Het Verscholen Dorp is tussen zonsopgang en zonsondergang vrij te bezoeken, maar er worden ook regelmatig excursies georganiseerd. www.verscholendorpvierhouten.nl
Museum het Pakhuis in Ermelo is niet te missen. Het ligt pal naast molen De Koe op het Molenaarsplein in Ermelo. In dit museum zijn tal van archeologische vondsten uit de omgeving te vinden. In het kader van 80 jaar bevrijding is er een tijdelijke tentoonstelling ingericht met als thema ‘Brieven Voor Morgen’. Hier wordt het verhaal verteld van de twee Joodse kinderen Eva en Bram Beem en oud-huisarts Roelf Holtrop aan de hand van brieven die ze gedurende de Tweede Wereldoorlog schreven. Eva en Bram waren negen en zeven jaar oud toen ze Leeuwarden, de plaats waar hun ouders waren ondergedoken, en met de trein naar Ermelo reisden. Ze kregen onderdak aan de Wilhelminalaan 14 in Ermelo. Roelf Holtrop werd vanwege zijn activiteiten in het verzet overgebracht naar kamp Vught. Vandaaruit schreef hij brieven aan zijn vrouw en kinderen. In de brieven is te lezen hoe het de hoofdrolspelers verder is vergaan.
Museum Sjoel Elburg is een verhalenmuseum over het leven van twaalf Joodse families die vanaf 1700 in Elburg hebben gewoond. Het museum biedt een historisch perspectief voor een actueel thema: integratie en verdraagzaamheid.
In het centrum van Harderwijk, op de hoek van de Jodenkerksteeg en Kleine Marktstraat, staat de voormalige synagoge. Het is een van de weinige fysieke monumenten die nog herinnert aan het Joodse verleden van Harderwijk. In de voormalige synagoge is op de eerste etage een expositie ingericht over het vroegere Joodse leven. Een expositie met voorwerpen uit de Joodse religie; een foto- en een herinneringswand, animatiefilms van deels verdwenen Joods erfgoed en delen uit de documentaire “Joodse Harderwijkers”.
De gedenkmuur in het Apeldoornsche Bosch herinnert aan de circa 1300 patiënten en personeelsleden van de joodse psychiatrische instelling het Apeldoornsche Bosch die op 22 januari 1943 gedeporteerd werden naar Auschwitz. Uiteindelijk overleven slechts 21 medewerkers de oorlog.
Museum Nijkerk is gevestigd in een prachtig Rijksmonument in Nijkerk. Het pand is van oorsprong het laatmiddeleeuwse Gasthuis, gelegen aan de oude doorgaande weg van Amersfoort naar Zwolle. Pelgrims, reizigers en arme inwoners van de stad vonden hier een maaltijd en een bed. Het museum heet op deze historische locatie de hedendaagse bezoekers welkom en presenteert de geschiedenis van Nijkerk. Museum Nijkerk is een royaal, hoogwaardig en attractief museum met veel ruimte voor exposities, interactie, een open depot en een kenniscentrum over de geschiedenis van Nijkerk en over het Westerborkpad.
https://veluwe.nl/joodseverhalen
Door Ank Herstel
In samenwerking met de Veluwse Courant
